Στα υπόγεια είναι η θέα
Του Σταθη Ν. Καλυβα*
Ολοι πλέον αναγνωρίζουν πως η άρθρωση ενός πειστικού οράματος για το μέλλον της χώρας αποτελεί προϋπόθεση για τον μετασχηματισμό της κρίσης σε νέο ξεκίνημα. Οι όροι διαφέρουν: κάποιοι κάνουν λόγο για νέα μεταπολίτευση, άλλοι για μια νέα «μεγάλη ιδέα». Ως προς το περιεχόμενο, όμως, η σύγκλιση είναι αξιοσημείωτη. Πέρα από τα δύο άκρα, είναι γενικό το αίτημα για μια σύγχρονη, αξιοκρατική, τίμια, δυναμική και ευνομούμενη κοινωνία, αυτό δηλαδή που απλοποιώντας αποκαλούμε συχνά «ευρωπαϊκή».
Μπορεί να ανταποκριθεί η χώρα στο αίτημα αυτό; Είναι φυσικό, η κρίση να εγείρει δικαιολογημένα ερωτήματα. Αυτά σχετίζονται τόσο με την ποιότητα του πολιτικού προσωπικού όσο και με τη λειτουργία του δημόσιου τομέα, αλλά και τη διάχυτη κουλτούρα της κοινωνίας. Αν και το κλίμα των ημερών προδιαθέτει αρνητικά, η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι αυτονόητη.
Φανταστείτε κάποιον που επισκέπτεται την Αθήνα για πρώτη φορά. Εύκολα θα διαπίστωνε πως η πόλη έχει αφεθεί στην τύχη της. Διαδηλωτές μπλοκάρουν το κέντρο της κάθε δεύτερη μέρα, οι δρόμοι είναι κατειλημμένοι από παράνομα σταθμευμένα αυτοκίνητα και εκατοντάδες πλανόδιους πωλητές, δεν υπάρχει τοίχος που να μην είναι γεμάτος από αφίσες ή γκράφιτι. Πρόκειται για μια απογοητευτική εικόνα που ο επισκέπτης αυτός θα περιέγραφε ως «τριτοκοσμική». Δύσκολα, λοιπόν, θα πόνταρε στις μελλοντικές προοπτικές της χώρας και των κατοίκων της.
Αν όμως ο επισκέπτης μας εγκατέλειπε τους δρόμους και κατέβαινε κάτω από την αθηναϊκή γη, θα συναντούσε μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα: το μετρό είναι μια όαση ασφάλειας, ευταξίας, καθαριότητας και λειτουργικότητας. Οι υπάλληλοι είναι ευγενικοί, το ίδιο και οι επιβάτες. Δύσκολα πιστεύει κανείς πως ζει στην ίδια πόλη και κινείται ανάμεσα στους ίδιους ανθρώπους.
Τι κάνει την υπέργεια πραγματικότητα «τριτοκοσμική» και την υπόγεια πραγματικότητα «ευρωπαϊκή»; Γιατί συμπεριφέρονται οι ίδιοι ακριβώς άνθρωποι τόσο διαφορετικά ανάλογα με το αν κινούνται πάνω ή κάτω
από τη γη;
Οπως και άλλα μεγάλα έργα υποδομής, το μετρό συγχρηματοδοτήθηκε από το ελληνικό Δημόσιο και από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η εταιρεία που έχει την ευθύνη της λειτουργίας του είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου που δημιουργήθηκε ειδικά για τον σκοπό αυτόν και στελεχώθηκε, όπως είναι πια προφανές, με κατάλληλο προσωπικό. Δεν διαχειρίστηκε, δηλαδή, το έργο αυτό ένας ήδη φθαρμένος δημόσιος οργανισμός. Η σύγκριση με τον ΟΣΕ είναι καταλυτική.
Από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας του μετρό, η αστυνόμευση υπήρξε διακριτική, εμφανής και άρα αποτελεσματική, με αποτέλεσμα να ελαχιστοποιηθούν τα περιθώρια παραβατικής συμπεριφοράς. Η απαγόρευση του καπνίσματος, για παράδειγμα, υπήρξε δραστική και τελεσίδικη. Κανείς δεν τολμά να ρυπάνει στους τοίχους. Η λειτουργία των υπηρεσιών καθαριότητας και συντήρησης είναι άμεση. Οι εκτεταμένες καταστροφές που προκάλεσαν τα «εξεγερμένα» καλόπαιδα του Δεκεμβρίου σε κεντρικό σταθμό επισκευάστηκαν άμεσα.
Οι νέοι, εντυπωσιακοί σταθμοί του μετρό είναι σχεδιασμένοι από ανώνυμους αρχιτέκτονες του ελληνικού Δημοσίου, όχι από διεθνή αρχιτεκτονικά γραφεία. Ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη ήταν η επίδραση του μετρό στον ΗΣΑΠ. Αντί, όπως θα φοβόταν κανείς, ο προβληματικός ηλεκτρικός να «μολύνει» το μετρό με την ώς τότε παθολογία του, συνέβη ακριβώς το αντίθετο: ο ηλεκτρικός έγινε αγνώριστος.
Το πιο σημαντικό είναι πως το επίπεδο των υπηρεσιών του μετρό δεν έπεσε την επομένη των εγκαινίων του. Ούτε μεταβάλλονται οι κανόνες λειτουργίας του από μήνα σε μήνα ή από υπουργό σε υπουργό. Η συνεπής εφαρμογή των κανόνων που τέθηκαν από την πρώτη κιόλας στιγμή εγγυάται την αποτελεσματικότητά τους και, σε συνδυασμό με την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, καθορίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων που το χρησιμοποιούν. Οι εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες του μετρό φαίνεται πως αισθάνονται συμμέτοχοι σε μια ευρύτερη προσπάθεια και όχι απλά καταναλωτές μιας υπηρεσίας. Ο συνδυασμός, δηλαδή, των κατάλληλων κανόνων και της συνεπούς εφαρμογής τους λειτουργεί πολλαπλασιαστικά στη λογική ενός «ενάρετου κύκλου».
Η εξέλιξη αυτή δεν ήταν καθόλου αναπόφευκτη. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ένα μετρό γεμάτο γκράφιτι και πλανόδιους, βρωμιά και ανασφάλεια, κακοσχεδιασμένους σταθμούς και λειψές υπηρεσίες. Και όμως, δεν έγινε κάτι τέτοιο. Είναι λάθος να θεωρούμε το γεγονός αυτό τόσο αυτονόητο ώστε να είναι ανάξιο προσοχής. Αντίθετα, το παράδειγμα αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς πλήττει δύο ευρύτατα διαδεδομένους μύθους. Ο πρώτος θέλει την παροχή δημόσιων αγαθών στην Ελλάδα (καθώς και τη λειτουργία των δημόσιων οργανισμών) μια αυτόματα χαμένη υπόθεση, ενώ ο δεύτερος θεωρεί τη «νοοτροπία του Ελληνα» ως αναλλοίωτη στον χρόνο πληγή δεινών. Δίχως να είναι αυθαίρετοι, οι μύθοι αυτοί προκύπτουν από μια εύκολη τάση στείρας και συνήθως αρνητικής γενίκευσης. Είναι όμως ψευδεπίγραφοι. Και το κυριότερο, αποτρέπουν τη δημιουργική αναζήτηση λύσεων που τόσο έχουμε ανάγκη.
Εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν. Λύσεις όμως μπορούν και πρέπει να αναζητηθούν στους τομείς εκείνους όπου σχεδιάστηκαν οι κατάλληλοι θεσμοί και εφαρμόζονται με συνέπεια οι κανόνες. Ισως, αντί να δημιουργούμε εξεταστικές επιτροπές μόνο για το τι πήγε στραβά, θα άξιζε τον κόπο να μελετήσουμε τις θετικές περιπτώσεις που πιθανόν να μην είναι τόσο σπάνιες όσο θέλουμε να πιστεύουμε και να θέσουμε σαν στόχο τη σταδιακή γενίκευσή τους. Φανταστείτε π. χ. τα πανεπιστήμια να λειτουργούσαν όπως το μετρό. Δύσκολο, ναι. Αδύνατο, όχι : θα μπορούσε κάλλιστα το μετρό να λειτουργεί όπως τα πανεπιστήμια.
Τελικά, δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε τα οράματα του μέλλοντος σε εξωτικούς προορισμούς. Τα «πράγματα τα όμορφα» είναι συχνά δίπλα μας, εκεί που δεν τα περιμένουμε: στα υπόγεια, όχι στη Δανία. Από μας εξαρτάται αν θα μείνουν εξαιρέσεις ή αν θα γίνουν κανόνας.
* Ο κ. Στάθης Καλύβας είναι καθηγητής στο Γέιλ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου