Το νόημα της αγιοβασιλόπιττας

Eπισκόπου Ναυπάκτου π.Ιεροθέου

1. Η προέλευση του εθίμου της Αγιοβασιλόπιττας

Κάθε χρόνο κόβουμε την βασιλόπιττα είτε στο σπίτι μας είτε σε κοινωνικούς χώρους, αλλά δεν γνωρίζουμε επακριβώς την προέλευση του εθίμου αυτού.

Ο λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος μας δίνει μερικές πληροφορίες σχετικά με την προέλευση του εθίμου της Αγιοβασιλόπιττας, και κυρίως τονίζει τρία γεγονότα από τα οποία προέρχεται το έθιμο αυτό.

Το ένα είναι ο «εορταστικός άρτος» τον οποίο συναντούμε στους αρχαίους Έλληνες, συνδεδεμένος με την λατρεία και τις γιορτές, που ήταν οι

απαρχές των καρπών, αλλά και το σύμβολο της ενδυναμώσεως με την συνεστίαση των εορταστών. Αυτό το έθιμο διατηρείται ακόμη σήμερα στις ακολουθίες της αρτοκλασίας κατά τους εσπερινούς των εορτασίμων αγίων, καθώς επίσης συνεχίζεται και με το λεγόμενο χριστόψωμο των Χριστουγέννων, την βασιλοκουλούρα της Πρωτοχρονιάς και την λαμπροκουλούρα του Πάσχα.

Το δεύτερο είναι ο «μειλίχιος πλακούς» η η «μελιτούττα» των αρχαίων Ελλήνων. Πρόκειται για τον πλακούντα που προσέφεραν οι αρχαίοι Έλληνες στους θεούς του άδη για τους νεκρούς τους. Προφανώς το μέλι και το γλύκισμα που χρησιμοποιείται στην περίπτωση αυτή είναι για να γλυκάνη τον άδη ώστε να αποβή ωφέλιμος για τους νεκρούς. Ο όρος «μειλίχιος πλακούς» μας υπενθυμίζει και τον μειλίχιο λόγο, δηλαδή τον λόγο εκείνο που λέγεται με έναν ωραίο και γλυκύ τρόπο. Το ότι ο «μειλίχιος πλακούς» είχε προορισμό τους θεούς του άδη φαίνεται από το ότι κοβόταν βραδυνές ώρες η κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου που σύμφωνα με την λαϊκή δοξασία ήταν περίοδος ανόδου η ταραχής των ψυχών. Συνέχιση αυτού του γεγονότος θεωρούνται τα κόλυβα στα μνημόσυνα η ο άρτος που προσφέρεται στα μνημόσυνα και αλείφεται με ζάχαρη.

Το τρίτο είναι «η δοκιμασία της τύχης». Πάντα ο άνθρωπος ήθελε να μάθη για το μέλλον του το τι θα συμβή σ' αυτόν και ιδιαιτέρως αυτό γινόταν ακόμη και από τα ρωμαϊκά χρόνια στην αρχή μιας περιόδου είτε του μηνός είτε του έτους. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή η υγεία, η χαρά, η επιτυχία και ο πλούτος της πρώτης ημέρας εξασφαλίζουν αυτήν την κατάσταση για όλην την περίοδο του μηνός αυτού του έτους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στο Βυζάντιο έβαζαν ένα κρυμμένο αντικείμενο η νόμισμα στο ψωμί και την πίττα της ημέρας αυτής.
2. Η ονομασία της Αγιοβασιλόπιττας

Η βασιλόπιττα, όπως είδαμε προηγουμένως, είναι εξέλιξη των τριών αυτών γεγονότων που ξεκίνησαν από την αρχαία Ελλάδα, ήτοι του «εορταστικού άρτου», του «μειλίχιου πλακούντος» και της «δοκιμασίας της τύχης». Η ονομασία, όμως, βασιλόπιττα συνδέεται με δύο γεγονότα όπως και πάλι αναλύει ο Δημήτριος Λουκάτος.

Το πρώτο συνδέεται με το όνομα «βασιλεύς» και τα εορταστικά δείπνα, τα οποία έκαναν οι αρχαίοι. Σύμφωνα με τον Δημήτριο Λουκάτο κατά τα ρωμαϊκά χρόνια υπήρχε συνήθεια να κάνουν συμπόσια τις ημέρες της Πρωτοχρονιάς και του Δωδεκαημέρου και με ένα λαχνό κουκί η φασόλι να εκλέγουν τον βασιλιά της βραδιάς. Αυτός ο οποίος εύρισκε το κουκί η το φασόλι μέσα στον πλακούντα γινόταν ο βασιλιάς της βραδιάς και είτε ήταν άσημος είτε δούλος αποκτούσε τιμές και δόξες και του επέτρεπαν να συμπεριφέρεται με ελευθερία που έφθανε μέχρι το σημείο να κάνη ακόμη και όργια. Αυτός που κέρδιζε το ιδιαίτερο αυτό αντικείμενο, που ήταν μέσα στην πίττα ήταν ο τυχερός της βραδιάς και όλου του χρόνου και μετέδιδε ευτυχία σε αυτόν ο οποίος είχε επαφή μαζί του. Του φορούσαν ψεύτικη κορώνα στο κεφάλι και του προσέφεραν να φάγη η να μοιράση γλύκισμα που το έλεγαν «βασιλόγλυκο» η «βασιλόπιττα». Άλλες φορές αυτή η προσφορά του γλυκίσματος γινόταν και πριν την εκλογή του «βασιλιά».

Το δεύτερο γεγονός είναι ότι η ονομασία βασιλόπιττα προέρχεται από το θαύμα που έγινε την εποχή του Μεγάλου Βασιλείου. Σύμφωνα με αυτό οι Χριστιανοί έδωσαν κοσμήματα και διάφορα αντικείμενα ώστε να προσφερθούν στον Έπαρχο της Καππαδοκίας που πήγαινε στην Καισάρεια για να εισπράξη βαρείς φόρους. Όταν όμως ο Έπαρχος πείσθηκε από τον Μέγα Βασίλειο και αρνήθηκε να λάβη τα δώρα που προσέφεραν οι Χριστιανοί και τους φόρους, τότε ο Μέγας Βασιλείος έδωσε εντολή να παρασκευασθούν μικρά πλακούντια (μικρές πίττες) και μέσα σε καθένα από αυτά έβαλε ένα πολύτιμο αντικείμενο. Και με θαυματουργικό τρόπο ο καθένας έλαβε αυτό που ο ίδιος είχε προσφέρει.

Αναλύοντας όλα αυτά, φαίνεται καθαρότερα η σχέση μεταξύ αρχαίας Ελλάδος και Χριστιανισμού. Ο Χριστιανισμός προσέλαβε όλα τα θετικά στοιχεία του Ελληνισμού, τα ενέταξε στις παραδόσεις, τα αποφόρτισε από την σημασία που είχαν και τα φόρτισε με νέα έννοια. Έτσι, τελικά, ο Ελληνισμός, ως προς την γλώσσα, την ορολογία, τις παραδόσεις, εμβαπτίσθηκε στην κολυμβήθρα του Χριστιανισμού και απέκτησε μια άλλη δύναμη και έννοια, και έτσι κατόρθωσε να διατηρήση μέχρι τις ημέρες μας την οικουμενική και διαχρονική παράδοσή του.

3. Το νόημα της κοπής της Βασιλόπιττας

Από όσα είδαμε μέρι τώρα φαίνεται και το νόημα το οποίο έχει η όλη τελετή της κοπής της βασιλόπιττας. Θα παρουσιασθούν με συντομία μερικά από αυτά τα νοήματα, τα οποία εξάγονται από την ωραία αυτή τελετή.

Το πρώτον είναι ότι η βασιλόπιττα της ελληνικής Πρωτοχρονιάς που κόβεται στο τραπέζι είτε το βράδυ της παραμονής είτε το μεσημέρι της ιδίας μέρας είναι στοιχείο ενότητος της οικογένειας. Πρόκειται για μια οικογενειακή εορτή, η οποία αργότερα μεταφέρθηκε και στους Συλλόγους και σε άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις.

Το σημαντικό είναι ότι κόβεται από τον νοικοκύρη του σπιτιού και τα κομμάτια μοιράζονται στους συνδαιτημόνες. Επίσης, κόβονται κομμάτια για τον Χριστό, την Παναγία, τον Άγιο Βασίλειο, το σπίτι, τον φτωχό, τον ξενιτεμένο. Είναι όλοι αυτοί νοερά παρόντες στην τελετή και έτσι αποκτάται η ενότητα μεταξύ φτωχών και πλουσίων, ζωντανών και κεκοιμημένων, παρόντων και ξενιτεμένων, αγίων και αμαρτωλών. Οπότε, πρόκειται για ένα έθιμο που είναι «ειρηνικό, συγκεντρωτικό και ενωτικό» και μας υπενθυμίζει τις πρώτες χριστιανικές αγάπες. Οι παριστάμενοι τρώγουν ένα κομμάτι, ενθυμούνται τους αγίους και τους ξενιτεμένους αδελφούς τους και η όλη τελετή ομοιάζει σαν μια «τελετουργία ομαδικής αγάπης και ενδυναμώσεως» (Δημητρίου Λουκάτου, ενθ. ανωτ.).

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι σε μια τέτοια παρόμοια περίπτωση, κατά την διάρκεια της θείας Λειτουργίας, όπως διασώζεται στην Διδαχή των Αποστόλων, ο Ιερεύς καθώς ύψωνε τον άρτο με τα χέρια του, έλεγε μια ευχή που το νόημά της ήταν ότι όπως ο άρτος αυτός αποτελέστηκε από σιτάρια που ήταν εγκατεσπαρμένα σε όλα τα βουνά και συγκεντρώθηκαν και έτσι απετέλεσαν μια ενότητα, τον συγκεκριμένο άρτο, έτσι με την δύναμη του Θεού να συγκεντρωθή όλη η Εκκλησία από τα πέρατα της Οικουμένης στην Βασιλεία του Θεού. Δηλαδή, όλοι οι Χριστιανοί που ζούνε σε όλες τις πατρίδες και σε όλα τα έθνη αποτελούν την Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία υπέρκειται των εθνών και των πατρίδων και πορεύονται προς την Βασιλεία των Ουρανών.

Το δεύτερο νόημα είναι η αναζήτηση της μακροβιότητος. Το κόψιμο της αγιοβασιλόπιττας συνδέεται με τις ευχές για να ζήση ο άνθρωπος με υγεία κατά την διάρκεια του έτους, καθώς επίσης για να ζήση πολλά έτη στην ζωή του. Η προσδοκία της μακροβιότητος είναι υποκατάστατη της ανάμνησης της αθανασίας και είναι ένδειξη της αναζήτησης της αιωνιότητος. Ο άνθρωπος αισθάνεται ότι δεν είναι δυνατόν η όλη του ύπαρξη να είναι περιορισμένων υπαρκτικών ορίων, αλλά επεκτείνεται και πέρα από την βιολογική ζωή.

Το τρίτο νόημα είναι η αναζήτηση της ευτυχίας. Η λέξη ευτυχία αποτελείται από δύο επιμέρους λέξεις, την λέξη ευ και την λέξη τύχη, και σημαίνει να έχη κανείς καλή τύχη, να έλθουν όλα τα πράγματα καλά στην ζωή του. Όμως δεν είναι δυνατόν η ζωή του ανθρώπου να είναι έρμαιο της τύχης και της ειμαρμένης, ούτε είναι δυνατόν να ελέγχεται από έναν ντετερμινισμό που καταργεί την ελευθερία του προσώπου. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μιλάμε για τύχη, αλλά για Πρόνοια του Θεού που διευθύνει τον κόσμο, καθώς επίσης κάνουμε λόγο και για συνέργεια, ότι δηλαδή ο Θεός ενεργεί και ο άνθρωπος με την ελευθερία του συνεργεί.

Νομίζω, όμως, ότι το πρόβλημα του ανθρώπου δεν είναι η ευτυχία, αλλά η ελευθερία. Λέγεται αυτό από την άποψη ότι ευτυχία μπορεί να αισθάνεται κάποιος, ακόμη και με μια προσωρινή ευχαρίστηση από την ικανοποίηση ενός ενστίκτου η μιας επιθυμίας. Αυτό, όμως, δεν του προσδίδει ολοκληρωμένη διαχρονική χαρά. Επομένως, το πρόβλημα είναι το πως ο άνθρωπος θα χαίρεται στην ζωή, πως θα χαίρεται τα αγαθά του βίου, αλλά και πως θα έχη υπαρξιακή ελευθερία, είτε στην πλησμονή είτε στην έλλειψη των υλικών αγαθών.

Το τέταρτο είναι η βρώση του άρτου που είναι στοιχείο ζωής. Ο ιερός Ψαλμωδός γράφει «και άρτος καρδίαν ανθρώπου στηρίζει». Ο άρτος μαζί με τον οίνο είναι τα βασικά στοιχεία της ζωής του ανθρώπου και μάλιστα είναι χαρακτηριστικό ότι η προσφερομένη βασιλόπιττα στην αρχαία Ελλάδα λεγόταν και πλακούς. Ο συμπολίτης μας και διακεκριμένος Καθηγητής κ. Νικόλαος Παπανικολάου, ακούγοντας πέρυσι την ευχή της ακολουθίας στην οποία γινόταν λόγος για να ευλογήση ο Θεός τον πλακούντα, μου υπενθύμισε ότι αυτή είναι η χαρακτηριστικότερη λέξη, η οποία απαντάται και στους αρχαίους Έλληνες. Επίσης, μου υπεγράμμισε ότι ο πλακούς μας υπενθυμίζει όχι μόνον ως λέξη αλλά και ως σχήμα τον πλακούντα από τον οποίο τρέφεται το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας του. Οπότε ο πλακούντας αυτός της βασιλόπιττας μπορεί να μας διδάξη ότι μέσα από αυτόν μπορούμε να τραφούμε από τον ουράνιο Άρτο. Όπως το έμβρυο μέσα από τον πλακούντα λαμβάνει το οξυγόνο και τις θρεπτικές ουσίες από το αίμα της μητέρας του, έτσι και εμείς, που κατά τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ζούμε σε μια μήτρα, την μήτρα της παρούσης ζωής και προετοιμαζόμαστε για την γέννηση σε μια άλλη ζωή, μέσα από τον πλακούντα του ουρανίου άρτου μπορούμε να λάβουμε το υπαρξιακό οξυγόνο και τις πνευματικές θρεπτικές ουσίες για να υπερβούμε τον θάνατο που συνδέεται με την βιολογική ζωή.

Βέβαια, πολλές φορές η βασιλόπιττα προσφέρεται σε ένα τετράγωνο σχήμα, και όχι κυκλικό. Πέρα από την πρακτική σκοπιμότητα αυτού του σχήματος, μπορεί να δούμε και μια άλλη σημασία, ο,τι το κυκλικό έχει σχέση με το συναίσθημα του ανθρώπου, την καρδιά, ενώ το τετραγωνικό σχήμα έχει σχέση με την λογική. Οπότε, ώριμος ανθρώπος θεωρείται εκείνος που έχει τετράγωνη λογική και ώριμο συναισθηματικό κόσμο.

4. Η ακολουθία της κοπής της Βασιλόπιττας

Η Εκκλησία πάντοτε μεταμόρφωνε τα στοιχεία του βίου και τα έθιμα τα οποία συναντούσε. Έτσι, στην εορτή του θεού Ηλίου των αρχαίων Ελλήνων καθόριζε να εορτάζωνται τα Χριστούγεννα, δηλαδή η Γέννηση του Χριστού, οποίος Χριστός είναι ο Ήλιος της δικαιοσύνης. Και πολλά άλλα έθιμα μεταμόρφωσε η Εκκλησία.

Μέσα στην προοπτική αυτή πρέπει να δούμε και την μεταμόρφωση του εθίμου της βασιλόπιττας. Οπότε, η Εκκλησία συνέταξε μια ειδική ακολουθία κοπής βασιλόπιττας, ώστε αυτό το γεγονός που έχει τόσα πολλά νοήματα να εκκλησιοποιηθή.

Στην αρχή της ακολουθίας ψάλλονται το απολυτίκιο της Δεσποτικής Εορτής της Περιτομής του Χριστού, το απολυτίκιο του Μεγάλου Βασιλείου και το Κοντάκιο της αρχής του έτους.

Έπειτα, ο Αρχιερεύς η ο Ιερεύς απευθύνει δεήσεις στον Θεό για να ευλογήση τον νέο ενιαυτό της χρηστότητος του Κυρίου, ώστε να είναι ειρηνικός και σωτήριος και, βεβαίως, να ευλογήση τους παρισταμένους κατά την ιερά Ακολουθία.

Τέλος, διαβάζει και την σχετική ευχή με την οποία παρακαλεί τον Χριστό, ο οποίος έχει την εξουσία των καιρών και των χρόνων και διευθύνει την ζωή μας, να ευλογήση την είσοδό μας στον νέο ενιαυτό της χρηστότητος του Κυρίου και να ευλογήση τους πλακούντας –είναι χαρακτηριστικό ότι τους ονομάζει πλακούντας, όπως οι αρχαίοι Έλληνες– που προσφέρθηκαν από τους Χριστιανούς προς τιμή και δόξα του Μεγάλου Βασιλείου. Έπειτα, παρακαλεί τον Θεό να στείλη την Χάρη Του σε αυτούς οι οποίοι ετοίμασαν τα δώρα και σε αυτούς οι οποίοι πρόκειται να γευθούν αυτά. Δίνεται δε η ομολογία ότι οι παριστάμενοι στην Ακολουθία ελπίζουμε στον Θεό, ο οποίος είναι ζων Θεός. Και επί πλέον παρακαλούμε τον Θεό να ευλογήση τις εισόδους και εξόδους του έτους αυτού, να πληθύνη την ζωή μας με αγαθά και να κατευθύνη τα διαβήματά μας στην τήρηση των θείων εντολών, γιατί, όπως λέγεται, δεν ζη ο άνθρωπος μόνον με τον άρτο, αλλά χρειάζεται και πνευματική τροφή.

Η όλη ακολουθία μετατρέπει και μεταμορφώνει την κοινωνική εκδήλωση σε ένα εκκλησιαστικό και πνευματικό γεγονός.

Αγαπητοί μου,

Αισθάνθηκα την ανάγκη να αναλύσω αυτήν την εκδήλωση και την ακολουθία, γιατί πρέπει να νοηματοδοτούμε όλα τα γεγονότα της ζωής μας. Θα πρέπη να ξεφεύγουμε από την επιφάνεια και να εισερχόμεθα στο βάθος των γεγονότων, των πραγμάτων και κυρίως να δίνουμε μια υπαρξιακή ερμηνεία σε όλα τα θέματα της ζωής μας. Άλλωστε όλα τα πράγματα του βίου στην ουσία είναι ανόητα, δηλαδή αυτά καθ' εαυτά δεν έχουν νόημα, αλλά εμείς δίνουμε σε αυτά νόημα είτε θετικό είτε αρνητικό.

Η σημερινή εκδήλωση που έγινε από τους Συλλόγους της περιοχής μας και όλους εσάς που είσθε παρόντες πρέπει να συντελέση στην ενότητα μεταξύ μας, γιατί, όπως είναι γνωστόν, η ισχύς εν τη ενώσει.